Almaar meer mensen die online de liefde zoeken, in tijden dat je aan één iemand binden steeds moeilijker wordt door de schijnbaar eindeloze reeks kandidaten op datingapps. Het zijn de ideale omstandigheden voor online romance scams. ‘Plots is er iemand die wél volop voor je gaat’, zegt Janneke Schokkenbroek, die aan de UGent promoveerde op schadelijk technologiegebruik in romantische relaties. ‘En ja, dit kan iedereen overkomen.’
‘Online romance scams zijn een vorm van fraude waarbij de dader een fictieve romantische relatie met iemand opbouwt met als doel die persoon financieel uit te buiten’, zegt communicatiewetenschapper en criminoloog Janneke Schokkenbroek (Technische Universiteit Delft & Hogeschool Inholland). ‘Om dat te doen, worden de slachtoffers emotioneel gemanipuleerd. Daar doen daders best veel moeite voor: er zijn voorbeelden van datingfraude die acht jaar bleef duren.’
‘Sommige daders doen best veel moeite: er zijn voorbeelden van datingfraude die acht jaar aan de gang was.’
Samen met collega Thom Snaphaan (Centre of Expertise Veiligheid & Veerkracht, Avans Hogeschool) bracht Schokkenbroek het ‘crime script’ van online datingfraude in kaart. ‘Dat toont stap voor stap de verschillende acties en strategieën die daders gebruiken. Wat blijkt? Het zit slim in elkaar’, aldus Schokkenbroek.
Hoe werkt datingfraude precies?
Janneke Schokkenbroek: Het begint met een nepprofiel. Soms is dat gebaseerd op een beroemdheid, maar meestal is het gewoon een aantrekkelijke fictieve persoon. Met dat nepprofiel gaan scammers op datingapps en sociale media op zoek naar slachtoffers. Als iemand toehapt, bouwt de scammer langzaam een vertrouwensband op. Vervolgens stelt de dader voor om het gesprek via een ander platform voort te zetten. Dat is zogenaamd ‘makkelijker’, maar het is vooral bedoeld om buiten het zicht te blijven van detectiesystemen van online platforms.
Daarna start de zogeheten groomingfase, waarin de oplichter het slachtoffer emotioneel afhankelijk maakt. Complimentjes, troost, liefdesverklaringen – alles om het gevoel te wekken dat er een diepe, betekenisvolle relatie ontstaat. Slachtoffers denken de liefde van hun leven te hebben gevonden.
‘In China zijn er ‘fabrieken’ waar scammers dag en nacht slachtoffers bewerken’
Pas dan komt het moment waar het allemaal om draait: er is geld nodig. Meestal is er plots een noodsituatie: een zieke moeder, een onverwachte operatie, een vliegticket om elkaar te ontmoeten… Er is altijd geld nodig, en vaak niet één keer. Slachtoffers raken steeds dieper verstrikt in het web, sturen maanden of zelfs jaren geld. Tot alles op is of tot ze eindelijk beseffen dat het allemaal een leugen was.
Dat klinkt alsof het uit een handboek komt. Bestaan er stappenplannen voor scammers die uitleggen hoe ze het best iemand emotioneel chanteren?
Schokkenbroek: Waarschijnlijk wel. Bij scams als phishing zie je ‘Crime-as-a-Service’ opduiken: op het darkweb kunnen mensen tools en instructies kopen om te leren hoe ze het best te werk gaan. Het zou me niet verbazen als het ook zou bestaan voor datingfraude, dat zullen Thom Snaphaan en ik nog onderzoeken. We weten wel al dat romance scammers soms contactgegevens van slachtoffers met elkaar delen en we vonden ook een ‘playbook’ waarin voorbeeldzinnetjes staan van wat ze in welke situatie tegen het slachtoffer kunnen zeggen.
Is het dan een vorm van georganiseerde misdaad?
Schokkenbroek: Er zijn mensen die alleen handelen, maar in sommige landen als Nigeria, Maleisië en China zie je dat het meestal op grote schaal en goed georganiseerd gebeurt. Dat kan extreme vormen aannemen. Zo zijn er in China ‘fabrieken’ waar mensen de hele dag door romance scams opzetten en gaande houden. Verschillende scammers praten daar met eenzelfde slachtoffer en ze houden logboeken bij die ze aan elkaar doorgeven wanneer de volgende ‘shift’ start. Dat zijn grote, geoliede machines.
Slachtoffers worden vaak gezien als naïef, en iedereen denkt van zichzelf: ik zou nooit in zo’n verhaal meegaan.
Schokkenbroek: Mensen die dat denken, onderschatten hoe vernuftig de daders zijn. Die gebruiken ingenieuze technieken om de slachtoffers voor zich te winnen.
‘Door elke dag te chatten, proberen daders een plek te krijgen in de dagelijkse routine van het slachtoffer.’
Daders passen zich heel slim aan. Ze spelen in op de kwetsbaarheden en reacties van slachtoffers. Door elke dag te chatten, proberen daders een plek te krijgen in de dagelijkse routine van het slachtoffer. Naarmate het contact intenser wordt, wordt die online relatie belangrijker en wordt de wereld van het slachtoffer kleiner. Na verloop van tijd sturen en bellen dader en slachtoffer van ’s morgens tot ’s avonds. Dat slokt het slachtoffer zo op dat die minder kritisch nadenkt als er geld gevraagd wordt.
Vaak gaat het eerst om een kleiner bedrag. Soms heeft het slachtoffer ook al een cadeau ontvangen van de dader, waardoor die sneller geneigd is om daarin mee te gaan. Pas later volgen de grotere bedragen. En dan heeft het slachtoffer al zo veel tijd en geld geïnvesteerd in die relatie, dat die zich vastklampt aan de hoop dat het uiteindelijk wel wat zal opleveren: namelijk de liefde.
Mensen zijn sociale wezens, we snakken naar verbinding, willen liefhebben en graag gezien worden. Daarom geven sommige slachtoffers zelfs aan dat het verlies van de relatie hen zwaarder valt dan het verlies van het geld.
‘De FBI zet de romance scam niet voor niets op de derde plaats van de meest lucratieve cyberscams.’
Denken dat je er zelf nooit in zult trappen – dat is naïever dan denken dat mensen die er wel in trappen naïef zijn. Mensen om de tuin leiden, daar hebben die daders hun job van gemaakt. En ze gebruiken de liefde als wapen. De FBI zet de romance scam niet voor niets op de derde plaats van de meest lucratieve cyberscams.
Hoe vaak komt datingfraude voor?
Schokkenbroek: In 2023 werden in Nederland maar liefst 494 gevallen geregistreerd. Daarvan hebben 264 slachtoffers ook financiële schade geleden, met een totale geregistreerde schade van 7.644.870 euro. Dat komt neer op een gemiddeld verlies van bijna 29.000 euro per slachtoffer. Hoewel er geen cijfers zijn voor België, zijn er wel meldingen van slachtoffers die aanzienlijke bedragen verloren, in uitzonderlijke gevallen zelfs 120.000 euro.
Sowieso is het dark number groot, omdat mensen zich zo schamen dat ze geen melding willen doen of durven te doen. Buitenstaanders reageren vaak met ongeloof of zelfs spot. Ik hoop echt dat we daar verandering in kunnen brengen.
Hoe kunnen mensen die online op zoek zijn naar de liefde voorkomen dat ze in de val lopen?
Schokkenbroek: Er zijn heel wat praktische tips: maak nooit geld over, ontmoet iemand zo snel mogelijk offline. Die tips zijn ongetwijfeld goed bedoeld, maar ze onderschatten hoe sluw scammers te werk gaan. Daarom raad ik iets anders aan: praat met mensen in je omgeving over de relatie die je online ontwikkelt. Zij kunnen je verhaal van op een afstand volgen en kunnen je een spiegel voorhouden als het uit de hand dreigt te lopen. Merk je dat je dingen begint achter te houden omdat je bang bent voor de reactie van je omgeving? Besef dan dat dat ook een belangrijk signaal is.
Hoe kunt u zich beschermen tegen phishing? ‘We verwachten een nieuwe golf via WhatsApp’